کاشت جو در زمین شور

کشت محصولات زراعی در زمین‌های شور همواره یکی از چالش‌های مهم کشاورزان، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران بوده است. با این حال، جو به‌عنوان یکی از مقاوم‌ترین غلات نسبت به شوری خاک، گزینه‌ای مناسب برای این نوع اراضی به شمار می‌رود. شناخت روش‌های صحیح کاشت، انتخاب ارقام مقاوم، و مدیریت درست آبیاری، می‌تواند عملکرد مناسبی را حتی در شرایط سخت فراهم کند. در این مطلب از مجله دشت سرو به بررسی کامل کاشت جو در زمین شور پرداخته‌ایم و نکات کاربردی و علمی این حوزه را در اختیار شما قرار می‌دهیم.

شرایط کاشت جو در زمین شور

شرایط اقلیمی مناسب

جو، به عنوان یک گیاه مقاوم، قادر است در طیف وسیعی از شرایط اقلیمی رشد کند، اما برای دستیابی به حداکثر عملکرد محصول در زمین شور، درک و مدیریت دقیق عوامل اقلیمی ضروری است. دمای مطلوب برای جوانه زنی جو بین ۴ تا ۵ درجه سانتی گراد است که نشان دهنده مقاومت خوب آن به سرما در ابتدای فصل رشد است. با این حال، بهترین دما برای رشد رویشی و پر شدن دانه، ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی گراد است. بارندگی مناسب برای کشت دیم جو، بین ۲۵۰ تا ۴۰۰ میلی متر در طول فصل رشد تخمین زده می شود. در مناطق شور، به ویژه در اقلیم های خشک و نیمه خشک، میزان بارندگی و توزیع آن اهمیت ویژه ای پیدا می کند، زیرا می تواند به شستشوی نمک ها از لایه های سطحی خاک کمک کند.

نوع خاک نیز نقش حیاتی ایفا می کند؛ خاک های لومی تا لومی رسی با زهکشی مناسب، ایده آل ترین بستر برای کاشت جو هستند. pH خاک در محدوده ۶.۵ تا ۸ نیز برای رشد جو مطلوب است، و این گیاه مقاومت نسبی به pHهای بالاتر (قلیایی) نیز نشان می دهد. در اراضی شور، توجه به بافت و ساختار خاک برای تسهیل زهکشی و جلوگیری از تجمع نمک ها در منطقه ریشه بسیار مهم است. مدیریت دما، رطوبت و بافت خاک می تواند به کاهش تنش شوری و بهبود جذب عناصر غذایی توسط گیاه کمک کند.

انتخاب رقم مناسب

انتخاب ارقام جو مناسب، مهم ترین گام برای موفقیت در کاشت جو در زمین شور است. ارقام مختلف جو، واکنش های متفاوتی به سطوح شوری نشان می دهند؛ برخی از ارقام دارای تحمل به شوری بالایی هستند و می توانند در غلظت های بالای نمک نیز عملکرد قابل قبولی داشته باشند، در حالی که برخی دیگر به شوری حساس ترند. ارقام مقاوم به شوری معمولاً دارای مکانیسم های فیزیولوژیکی خاصی هستند که به آن ها اجازه می دهد تا جذب سدیم و کلر را کنترل کرده و از آسیب به سلول های گیاهی جلوگیری کنند.

برای انتخاب رقم، علاوه بر میزان مقاومت به شوری، باید به ویژگی های دیگری نظیر مقاومت به خشکی (به ویژه در مناطق دیم شور)، زودرسی یا دیررسی، پتانسیل عملکرد محصول، مقاومت به آفات و بیماری ها و کیفیت دانه نیز توجه کرد. سازمان های تحقیقات کشاورزی معمولاً ارقام اصلاح شده ای را معرفی می کنند که برای شرایط خاص هر منطقه، از جمله مناطق شور، مناسب سازی شده اند. مشورت با کارشناسان محلی و استفاده از بذرهای گواهی شده که برای شرایط زمین شور توصیه شده اند، می تواند ریسک های مربوط به کشت را به حداقل برساند و شانس موفقیت را افزایش دهد. برخی ارقام مانند یوسف (دیم، مقاوم به خشکی) و نصرت (آبی، پرمحصول) در مناطق مختلف ایران مورد استفاده قرار می گیرند، اما ارقام جدید با تحمل به شوری بالاتر همواره در حال معرفی هستند.

رقم	نوع	ویژگی	مناطق مناسب
یوسف	دیم	مقاوم به خشکی	غرب و شمال غرب
نصرت	آبی	پرمحصول	بیشتر مناطق
ریحان	دیم	زودرس	مناطق سردسیر
ماکو	آبی	مقاوم به بیماری ها	شمال غرب

آماده سازی بستر بذر در زمین شور یک مرحله حیاتی است که تأثیر مستقیمی بر جوانه زنی و رشد اولیه جو دارد. هدف اصلی، ایجاد بستری نرم، هموار و با زهکشی مناسب است که به نفوذ آب و کاهش شوری خاک در منطقه ریشه کمک کند. اولین گام، شخم عمیق به عمق ۲۵ تا ۴۵ سانتی متر است که به برگرداندن خاک و تهویه آن کمک می کند. این کار همچنین می تواند به شکستن لایه های سخت زیرین و بهبود زهکشی داخلی خاک منجر شود.

پس از شخم، دیسک زنی برای خرد کردن کلوخه ها و یکنواخت کردن سطح زمین ضروری است. تعداد دفعات دیسک زنی به میزان کلوخه ها و بافت خاک بستگی دارد و معمولاً ۱ تا ۳ مرتبه، گاهی اوقات به صورت عمود بر هم، توصیه می شود. در ادامه، تسطیح زمین با استفاده از لولر، برای ایجاد شیب مناسب جهت آبیاری و جلوگیری از تجمع آب و نمک در برخی نقاط، اهمیت فراوانی دارد. استفاده از کودهای پایه مانند کود دامی پوسیده (۲۰-۳۰ تن در هکتار) و سوپر فسفات (۱۰۰-۱۵۰ کیلوگرم در هکتار) در این مرحله، به افزایش حاصلخیزی خاک و فراهمی عناصر غذایی برای گیاه کمک می کند. در اراضی شور، اضافه کردن اصلاح خاک هایی مانند گچ کشاورزی یا هیومیک اسید نیز می تواند به بهبود ساختار خاک و کاهش اثرات نامطلوب شوری کمک کند.

مبانی و راهنمای تغذیه جو

تغذیه مناسب جو در زمین شور از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا شوری می تواند جذب عناصر غذایی را مختل کند و باعث تنش شوری در گیاه شود. برنامه ریزی دقیق کوددهی بر اساس آزمون خاک، برای تأمین نیازهای غذایی گیاه و در عین حال، جلوگیری از تشدید شوری، ضروری است. سه عنصر اصلی ازت، فسفر و پتاسیم، نقش کلیدی در رشد و عملکرد محصول جو دارند. ازت برای رشد رویشی و تولید بیوماس گیاه حیاتی است، اما در زمین شور باید با احتیاط مصرف شود تا از تجمع نمک های نیتراته جلوگیری شود. فسفر به رشد ریشه، جوانه زنی و رسیدگی محصول سرعت می بخشد و پتاسیم نیز مقاومت گیاه را در برابر تنش ها، از جمله شوری و سرما، افزایش می دهد و به جذب آب و سنتز کربوهیدرات ها کمک می کند.

علاوه بر عناصر ماکرو، عناصر میکرو مانند روی، آهن، مس و منگنز نیز برای رشد بهینه جو ضروری هستند، به ویژه در خاک های شور و قلیایی که ممکن است جذب این عناصر محدود شود. استفاده از کودهای آلی مانند هیومیک اسید، می تواند به بهبود ساختار خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و کاهش اثرات منفی شوری کمک کند. مدیریت شوری از طریق کوددهی هوشمندانه، شامل استفاده از کودهای با شاخص نمکی پایین و روش های کاربرد صحیح (مانند محلول پاشی یا کود آبیاری)، می تواند به کاهش تنش شوری و افزایش بهره وری جو در اراضی شور کمک شایانی نماید.

زمان	نوع کود	مقدار در هکتار
کاشت	سوپر فسفات	۲۰ لیتر در هر هکتار
پنجه زنی	کود مخصوص گندم و جو	۲۰ لیتر در هر هکتار
ساقه دهی	ازت + سیلیکات پتاسیم	۲۰ لیتر در هر هکتار
دانه بندی	کود کامل ۱۰ ایکس	۲۰ لیتر در هر هکتار

کمبود ازت منجر به رنگ پریدگی و زردی برگ ها و رشد ناکافی جو می شود، در حالی که کمبود فسفر باعث ارغوانی شدن برگ ها یا ایجاد لکه های آبی و سبز می شود. کمبود پتاسیم نیز رشد گیاه را کاهش داده و کناره برگ های مسن را قهوه ای یا سوخته می کند. تشخیص صحیح علائم کمبود عناصر غذایی و تأمین به موقع آن ها برای حفظ سلامت و عملکرد محصول جو در شرایط شور حیاتی است.

روش های کاشت جو در زمین

انتخاب روش کاشت جو، چه به صورت مکانیزه و چه دستی، در زمین شور بر یکنواختی سبز شدن و در نهایت، عملکرد محصول تأثیرگذار است. در هر دو روش، عمق کاشت و تراکم بذر باید با دقت تنظیم شود تا بذور در شرایط مناسب برای جوانه زنی و استقرار قرار گیرند. در اراضی شور، یکنواختی عمق کاشت به خصوص اهمیت دارد تا بذور از تجمع نمک در سطح خاک در امان بمانند.

کاشت مکانیزه جو

کاشت مکانیزه (با استفاده از بذرکار) بهترین روش برای کاشت جو در زمین شور است، زیرا دقت و یکنواختی بالایی را در عمق و فاصله کاشت فراهم می کند. در این روش، فاصله ردیف ها معمولاً ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر و عمق کاشت ۳ تا ۵ سانتی متر تنظیم می شود. این عمق برای جو ایده آل است و به بذر اجازه می دهد تا رطوبت کافی را جذب کرده و جوانه زنی موفقی داشته باشد، در حالی که از تنش شوری سطحی نیز محافظت می شود. میزان بذر مصرفی در کاشت مکانیزه کمتر از کاشت دستی است؛ برای جو دیم ۱۲۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار و برای جو آبی ۱۵۰ تا ۱۸۰ کیلوگرم در هکتار توصیه می شود. یکنواختی در کاشت مکانیزه، به گیاهان اجازه می دهد تا به طور رقابتی با علف های هرز مبارزه کنند و فضای کافی برای توسعه ریشه و جذب عناصر غذایی داشته باشند.

کاشت دستی جو

کاشت دستی، که بیشتر در مقیاس های کوچک یا در مناطقی که دسترسی به ماشین آلات کشاورزی محدود است، انجام می شود، شامل پاشش بذر بر روی سطح زمین و سپس زیر و رو کردن آن با دیسک یا سایر ابزارهای خاک ورزی است. در این روش، کنترل عمق کاشت و یکنواختی پراکنش بذر دشوارتر است. میزان بذر مورد نیاز برای کشت دست پاش معمولاً بیشتر از کشت مکانیزه است، حدود ۱۱۰ تا ۱۴۰ کیلوگرم در هکتار. این افزایش بذر برای جبران عدم یکنواختی و تلفات احتمالی است. با این حال، در زمین شور، عدم یکنواختی عمق کاشت می تواند به دلیل تفاوت در غلظت نمک در اعماق مختلف خاک، منجر به جوانه زنی نامنظم و کاهش استقرار اولیه گیاه شود. بنابراین، در صورت استفاده از این روش، تلاش برای یکنواختی هرچه بیشتر در پاشش و زیر و رو کردن بذر اهمیت مضاعفی پیدا می کند.

زمان کاشت جو در زمین شور

تاریخ کاشت یکی از مهمترین عوامل در تعیین عملکرد محصول جو است، به ویژه در مناطق دارای زمین شور. انتخاب زمان مناسب کاشت به گیاه فرصت کافی برای استقرار، پنجه زنی و رشد قبل از مواجهه با تنش های محیطی شدید مانند گرمای تابستان یا سرمای شدید زمستان را می دهد. جو را می توان به صورت پاییزه یا بهاره کشت کرد.

کشت پاییزه جو، که معمولاً از اواسط مهرماه تا اواخر آبان ماه انجام می شود، به دلیل بهره مندی از رطوبت پاییزه و زمستانه و همچنین فرصت کافی برای رشد ریشه ها و پنجه زنی، معمولاً عملکرد محصول بالاتری نسبت به کشت بهاره دارد. بهترین تاریخ کاشت پاییزه اغلب حدود ۲۵ مهرماه در نظر گرفته می شود، اما این زمان بسته به شرایط آب و هوایی و اقلیم منطقه می تواند متفاوت باشد. در مناطق شور، کشت پاییزه می تواند به گیاه کمک کند تا قبل از افزایش تنش شوری ناشی از تبخیر در فصول گرم تر، به مرحله رشد مناسبی برسد. کشت بهاره جو نیز از اسفندماه تا فروردین ماه انجام می شود که در مناطقی با زمستان های بسیار سرد یا در صورت عدم امکان کشت پاییزه، گزینه ای مناسب است. با این حال، در اراضی شور، کشت بهاره ممکن است با چالش های بیشتری در ارتباط با شوری خاک مواجه شود، زیرا دمای هوا در حال افزایش است و تبخیر سطحی می تواند منجر به تجمع نمک در منطقه ریشه شود.

نحوه صحیح آبیاری جو در زمین شور

آبیاری صحیح در کاشت جو در زمین شور، نه تنها برای تأمین آب مورد نیاز گیاه بلکه برای مدیریت شوری خاک نیز حیاتی است. کیفیت آب آبیاری و روش آن، تأثیر مستقیمی بر تجمع یا شستشوی نمک ها از پروفیل خاک دارد. در اراضی شور، هدف از آبیاری باید هم تأمین رطوبت کافی و هم شستشوی نمک های اضافی از منطقه ریشه باشد. اگر جو آبی به صورت پاییزه کاشته شود، معمولاً یک بار آبیاری پس از کاشت کفایت می کند و در صورت عدم بارندگی، ۲ تا ۳ هفته بعد یک آبیاری دیگر انجام می شود. پس از آن، تا بهار، زمین را می توان به حال خود رها کرد و در بهار، هر ۱۵ تا ۲۰ روز یک بار آبیاری انجام داد. با این حال، این فواصل باید بر اساس نیاز آبی گیاه، بافت خاک و میزان هدایت الکتریکی (EC) خاک تنظیم شوند.

بهترین روش آبیاری در زمین شور، استفاده از سیستم های آبیاری تحت فشار مانند آبیاری بارانی یا قطره ای است. این روش ها راندمان مصرف آب را بالا برده و به کاهش تجمع نمک در سطح خاک کمک می کنند. آبیاری غرقابی، به ویژه با آب شور، می تواند باعث تشدید شوری خاک شود. ۲ تا ۳ هفته قبل از برداشت، آبیاری باید قطع شود تا دانه جو به رطوبت مطلوب برای برداشت برسد. استفاده از آب با کیفیت آب آبیاری مناسب و با هدایت الکتریکی (EC) خاک پایین تر، در صورت امکان، به کاهش تنش شوری کمک شایانی می کند.

مرحله رشد	دفعات آبیاری	فاصله آبیاری
جوانه زنی	۲-۳ بار	۵-۷ روز
پنجه زنی	۲-۳ بار	۱۰-۱۲ روز
ساقه دهی	۲ بار	۱۲-۱۵ روز
دانه بندی	۱-۲ بار	۱۵-۲۰ روز

کنترل علف های هرز در کاشت جو در زمین شور از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا علف های هرز برای آب و عناصر غذایی با گیاه جو رقابت می کنند و می توانند تنش شوری را تشدید کرده و عملکرد محصول را به شدت کاهش دهند. در اراضی شور، رقابت برای آب، که خود یک عامل محدودکننده است، بسیار شدیدتر می شود.

یکی از روش های مؤثر برای کاهش رشد علف های هرز، یکنواختی کاشت جو (به ویژه با روش مکانیزه) است. در کشت مکانیزه، تراکم بوته ها به حدی است که گیاه جو با سایه اندازی، فرصت رشد علف های هرز را به حداقل می رساند. با این حال، در هر صورت، مبارزه با علف های هرز ضروری است. وجین دستی در مراحل اولیه رشد گیاه می تواند مؤثر باشد، به ویژه برای علف های هرز پهن برگ که ممکن است در مراحل اولیه رشد جو ظاهر شوند. استفاده از علف کش ها نیز یک راهکار متداول است. علف کش های عمومی را می توان قبل از کاشت برای کنترل طیف وسیعی از علف های هرز استفاده کرد. پس از سبز شدن جو، استفاده از علف کش های انتخابی که تنها علف های هرز را از بین می برند و به جو آسیبی نمی رسانند، توصیه می شود. برای مثال، علف کش هایی مانند D, 2,4 برای کنترل علف های هرز پهن برگ در جو، حدود ۳۰ تا ۴۰ روز پس از کاشت، با رعایت دوز توصیه شده بر روی لیبل محصول، کاربرد دارند. انتخاب علف کش مناسب و زمان بندی صحیح کاربرد آن، کلید مدیریت شوری و افزایش عملکرد محصول در اراضی شور است.

آفات و بیماریهای مهم جو در زمین شور

آفات و بیماری ها می توانند عملکرد محصول جو را به شدت تحت تأثیر قرار دهند، و در زمین شور، گیاهان ممکن است به دلیل تنش شوری، آسیب پذیری بیشتری نسبت به این عوامل داشته باشند. مدیریت شوری خوب می تواند به افزایش مقاومت طبیعی گیاه کمک کند، اما همچنان نیاز به کنترل فعال آفات و بیماری ها وجود دارد.

آفات شایع جو

از جمله آفات شایع جو می توان به شته جو و سن جو اشاره کرد. شته ها با مکیدن شیره گیاهی، باعث ضعف گیاه، پیچیدگی برگ ها و کاهش رشد می شوند. کنترل شته جو معمولاً با استفاده از سموم سیستمیک مانند ایمیداکلوپرید انجام می شود. سن جو نیز یکی دیگر از آفات مهم است که با تغذیه از دانه در حال تشکیل، به کیفیت و کمیت محصول آسیب می رساند. مبارزه با سن جو اغلب با سمپاشی با حشره کش هایی مانند دلتامترین صورت می گیرد. پایش منظم مزارع برای شناسایی زودهنگام آفات و اقدام به موقع برای کنترل آن ها، می تواند از خسارات اقتصادی جدی جلوگیری کند.

بیماری های جو

بیماری های مهم جو شامل سیاهک جو و زنگ ساقه هستند. سیاهک جو، به ویژه سیاهک پنهان (Tilletia foetida)، دانه های جو را از داخل مورد حمله قرار می دهد و آن ها را به توده ای از هاگ های سیاه تبدیل می کند. برای کنترل این بیماری، استفاده از بذرهای سالم و گواهی شده یا ضدعفونی بذر با قارچ کش هایی مانند کاربوکسین قبل از کاشت ضروری است. زنگ ساقه جو (Puccinia graminis) نیز با ایجاد جوش های قهوه ای و سپس سیاه بر روی ساقه و برگ ها، فرآیند فتوسنتز را مختل کرده و باعث کاهش عملکرد محصول می شود. برای کنترل زنگ ساقه، سمپاشی با قارچ کش هایی مانند تریادیمفون یا پروپیکونازول توصیه می شود. انتخاب ارقام جو مقاوم به بیماری ها نیز یک استراتژی پیشگیرانه مهم است. در زمین شور، که گیاه تحت تنش شوری قرار دارد، اهمیت کنترل آفات و بیماری ها دوچندان می شود تا از تضعیف بیشتر گیاه جلوگیری شود.

برداشت جو در زمین شور

برداشت جو، آخرین مرحله از چرخه کاشت جو در زمین شور است و زمان بندی صحیح آن برای حفظ کیفیت و کمیت دانه بسیار مهم است. زمان برداشت جو معمولاً زمانی است که رطوبت دانه به ۱۴ تا ۱۶ درصد رسیده باشد. نشانه های رسیدگی فیزیولوژیک گیاه شامل زرد شدن کامل بوته ها و سفت شدن دانه ها است؛ اگر دانه جو بین دو ناخن قرار گیرد و بشکند اما له نشود، نشان دهنده رسیدگی مناسب است. جو معمولاً کمی زودتر از گندم برداشت می شود، زمانی که اندام های گیاه کاملاً زرد شده اند.

برداشت جو می تواند به دو صورت دستی یا مکانیزه انجام شود. برداشت دستی با داس، اگرچه امکان پذیر است، اما به دلیل پرت بالای محصول و زمان بر بودن، معمولاً توصیه نمی شود. بهترین و کارآمدترین روش، برداشت مکانیزه با استفاده از کمباین است. در هنگام برداشت مکانیزه، به دلیل حساسیت سنبله جو به شکستگی، بهتر است برداشت در ساعات اولیه صبح یا اواخر شب انجام شود، زمانی که رطوبت نسبی هوا بالاتر است و دانه ها کمتر مستعد ریزش هستند. مدیریت شوری در مراحل اولیه رشد به عملکرد محصول نهایی کمک می کند، اما برداشت در زمان و با روش مناسب، تضمین کننده بهره برداری کامل از پتانسیل تولیدی جو در زمین شور خواهد بود.

 

سوالات متداول شما در ارتباط با کاشت جو در زمین شور

چه ارقامی از جو برای کشت در زمین شور مناسب ترند؟

برای کاشت جو در زمین شور، انتخاب ارقام جو با تحمل به شوری بالا ضروری است. ارقامی که توانایی سازگاری با غلظت بالای نمک در خاک را دارند، می توانند عملکرد محصول بهتری از خود نشان دهند. مشورت با مراکز تحقیقات کشاورزی محلی برای شناسایی ارقام جدید و بومی مقاوم به شوری که برای شرایط خاص منطقه شما مناسب هستند، توصیه می شود.

آیا شوری خاک بر عملکرد جو تاثیر می گذارد؟

بله، شوری خاک به طور مستقیم بر عملکرد محصول جو تأثیر منفی می گذارد. افزایش هدایت الکتریکی (EC) خاک به دلیل تجمع نمک ها، می تواند منجر به تنش شوری در گیاه شود که جذب آب و عناصر غذایی را مختل کرده و رشد و تولید دانه را کاهش می دهد. هرچه میزان شوری بیشتر باشد، افت عملکرد نیز شدیدتر خواهد بود.

برای کاهش اثر شوری در کشت جو چه اقداماتی لازم است؟

برای کاهش اثر شوری خاک در کاشت جو، اقدامات متعددی لازم است. این اقدامات شامل اصلاح خاک با موادی مانند گچ کشاورزی یا هیومیک اسید، بهبود زهکشی زمین، انتخاب ارقام جو مقاوم به شوری، آبیاری منظم با کیفیت آب آبیاری مناسب و اجرای یک برنامه کوددهی هدفمند برای تأمین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه است. مدیریت شوری یک فرآیند جامع و پیوسته است.

میزان آب مورد نیاز جو در زمین شور چقدر است؟

میزان آب مورد نیاز جو در زمین شور، علاوه بر نیاز تبخیر و تعرق گیاه، باید شامل آب اضافی برای شستشوی نمک ها از منطقه ریشه نیز باشد. این میزان به هدایت الکتریکی (EC) خاک و آب آبیاری، بافت خاک و مرحله رشد گیاه بستگی دارد. معمولاً در اراضی شور، نیاز آبیاری کمی بیشتر از اراضی غیرشور است تا امکان آبشویی نمک ها فراهم شود.

بهترین زمان کاشت جو در مناطق شور چه موقع است؟

بهترین تاریخ کاشت جو در مناطق شور، معمولاً کشت پاییزه است. این زمان (اواسط مهر تا اواخر آبان) به جو فرصت می دهد تا قبل از مواجهه با گرمای تابستان و افزایش تبخیر که منجر به تجمع نمک در سطح خاک می شود، به خوبی استقرار یابد و رشد کند. کاشت زودهنگام پاییزه به بهره برداری از رطوبت اولیه و کاهش تنش شوری در مراحل حساس رشد کمک می کند.